Antik Çağ’da madenci köleler

M. Baki Demirtaş*

«Lesis’den annesine ve Ksenokles’e: Bu dökümhanede ölmek üzereyim. Lütfen bir şeyler yapın! Efendilerime gelin ve bana (çalışacak) daha düzgün bir yer bulun. Beni tam manasıyla iğrenç birinin buyruğuna verdiler. Kırbaç yemekten ölmek üzereyim. Hapsolmuş durumdayım. Bir pislikmişim üzere muamele görüyorum. Durum berbata gidiyor, daha kötüye!»

Antik Mısır’da zincire vurulmuş köleleri gösteren bir kabartma (MÖ 2000 cc).

1972 yılında Atina agorasında, bir kuyudaki hafriyat çalışmaları sırasında ele geçen 13.4 x 5cm. boyutlarındaki ince bir kurşun levhadaki Yunanca yazıtta; Khalkeion isimli bir bronz döküm atölyesinde çalıştırılan, Lesis ismindeki kölenin, annesi ile Ksenokles ismindeki birine yazdığı mektupta yer alıyordu bu yardım daveti. Lakin o denli anlaşılıyor ki, mektup adresine gönderilmek yerine bu kuyuya atılmış ve büyük ihtimalle, Lesis’in yardım davetleri da karşılıksız kalmıştı. Lesis, bir bronz döküm atölyesinde ağır şartlarda çalıştırılan genç bir köleydi (doulos) ve efendileri (despotos) onu atölyedeki acımasız birinin buyruğuna vermişlerdi. Umutları tükenmek üzere olduğu anlaşılan Lesis, bir yolunu bulup bu mektubu bir kurşun levha üzerine yaz(dır)mış ve annesine göndermişti; ancak öteki taraftan onu adresine ulaştırmayı vaat eden kişinin fikrini değiştirip mektubu, içinde ele geçtiği bu kuyuya atmış olması büyük bir olasılıktır. Her ne kadar Lesis’in bu mektubu emeline ulaşamasa da kölelere karşı işlenen insanlık kabahatlerine dair bir feryadı 2400 yıl sonraya ulaştırması açısından çok kıymetli.

Zincire vurulup Roma’ya getirilmiş Kuzey Afrikalı köleler (MS 200).

Aslında bu noktada, köle ve efendiyi tanımlayan iki Yunanca söz ‘doulos’ (köle) ve ‘despotos’a (efendi) daha yakından bakmak kölelik konusunu anlamak için değerli olacaktır. Bugün Türkçe’de de kullandığımız ve TDK sözlüğüne nazaran “1. Bir ülkeyi zora ve baskıya dayanarak yöneten kimse., 2. (mecaz) Her istediğini ve dilediğini yaptırmak isteyen kimse, Tiran.” manalarına gelen ‘despot’ sözü Yunanca ‘despotos’ sözünün lisanımıza Fransızca üzerinden geçmiş halidir. Münasebetiyle bir efendinin yani despotun olduğu yerde, hiç elbet köleliğin de olması kaçınılmazdır. Bilhassa antik devirdeki köle kaynaklarına baktığımızda bu açıkça görülmektedir:

Savaşlar: Yunanlar ve Romalılar tüm barbar kavimlerin köle olmak üzere yaratıldıklarına inanırlardı. Bu nedenle savaşlarda ele geçirdikleri esirler köle olarak alınıp satılabilirdi.

Korsanlık ve haydutluk: Roma periyodunda bilhassa doğu Akdeniz kıyılarında yuvalanan korsanlar, ellerine geçirdikleri gemilerin mallarına el koyarlar ve gemide bulunan tüm yolcu ve tayfaları köle pazarlarında satarlardı. Benzeri halde, haydutlar da yetişkin insanları, çocukları, bebekleri ve hatta diğerlerine ilişkin köleleri bile kaçırıp köle pazarlarında satarlardı.

Mahkeme kararı ile kölelik: Bilhassa Roma İmparatorluk periyodunda, ağır hata işlemiş olan özgür Romalılar mahkemelerde ağır işlerde çalışmaya mahkûm edilebiliyor ve bu cezayı alan şahıslara ceza kölesi ismi veriliyordu.

Terkedilen ya da köle olarak satılan çocuklar: Roma kanunları, bir sebeple istenmeyen çocukların satılmasına ya da terkedilmesine müsaade vermekteydi. Bu çocuklardan birini alan kişi onu istediği biçimde eğitir ve büyüdüğünde köle olarak kullanabilirdi.

Borç yüzünden köleleşme: Bilhassa makûs mevsimleri izleyen kısıtlı eser, küçük toprak sahiplerini yahut yarıcıları gün geçtikçe fakirleştiriyor ve borçlarını ödeyemez duruma getiriyordu. Bu borçlar karşılığında da bedenlerini rehin gösteriyorlardı.

Efendilerin meskeninde doğan köleler: Gerek kölelerin birbirinden gerekse efendilerin köle bayanlarla olan alakaları yahut efendilerin köle bayanlara tecavüzü sonucunda dünyaya gelen çocuklardı.

Özünde Antik Çağ’da kölelik, efendi pozisyonunda olan daha güçlünün, zayıf olan üzerinde tahakküm kurmasına dayanıyordu ve ‘güçlü’ olana despot deniyordu. Zira güce sahip olanın, ona sahip olmayan üzerinde hakimiyet kurması kaçınılmaz bir sonuçtur. Bilhassa de iş gücüne sahip olmanın rahat bir ömrün ön şartı olduğu periyotlarda.

Solda: Ölen kişiyi ve ailesini tasvir eden Roma devri bir mezar steli üzerindeki mesken işlerine yardım eden köle (MÖ 150-100). Köleler tasvirlerde her vakit ‘özgür’ bireylerden çok daha küçük gösterilirlerdi. Solda: Dini bir ritüelde Romalı aileye yardım eden köle. Başka aile üyelerinden çok daha küçük tasvir edilmiştir (MS 1. yy). Afrikalı köleler (MS. 200).

‘DOULOS’ VE TÜRKÇE’DEKİ ‘DUL’

Diğer taraftan, Türkçe ‘köle’ manasına gelen Yunanca ‘doulos’ sözü, her ne kadar Yunanca üzere görünse de söz aslında kök kaynağı ve tarif olarak Türkçe’dir. Yunanca sözde -os, Yunancanın eril takısıdır ve söz kök olarak ‘doul (dul)’dan oluşmaktadır. Türk lehçelerinde aslen ‘tu:l ~ tol’ biçiminde karşımıza çıkan ‘dul’ sözcüğünün Oğuz kümesi lehçelerinde baştaki ünsüzü ‘t-, d-’ ye dönüşmüş; sözün uzun ünlüsü de kimi Türk lehçeleri dışında (Türkmen Türkçesi gibi) kısalmıştır. Sözün kelamlık manası da ekseriyetle ‘eşini kaybetmiş kadın veya erkek’ biçimindedir. Bu genel mananın dışında mecazi olarak
‘yas, matem’ ve ‘sahipsiz, kimsesiz’ manaları da karşımıza çıkmaktadır ki bunlar da kelamlık manasıyla ilintilidir. ‘Dul’ (tul) sözünün yaygın olmayan, hatta tahminen pek çok Türk lehçesinde karşımıza çıkmayan dikkat cazibeli manası, Kırgız Türkçesinde görülmektedir: “Ölen kocasının tasviri (resmi) olup, karı-koca yatağının üzerinde asılırdı (ki bu tasvirin altına oturup, kocası için sağu sağardı.”

Benzer bir manası Kazaklarda da görmekteyiz; tul: Ölen adamın suretini (biçimini, maskesini) yapıp, ona elbise giydirip konut içinde oturtmaktır. Bu cansız surete bakan eşi, kırk gün boyunca saçlarını açıp yüksek sesle ağlayarak yas meblağ. Sahipsiz, başıboş kalmanın belirtisi olarak ölen adamın eşyaları “tul”lanırdı, yani ölen kişinin eşyaları, yaşadığı yer vb. mateme dâhil edilirdi (mesela ölen kişinin atının kuyruğunu kesip elbiselerini atın üzerindeki eyere sermek). Hasebiyle ölen erkeğin eşi de, kocasının vefatından sonra yas tuttuğu için tul/dul olurdu. Yunanca’daki köle manasına gelen ‘doulos’un eril bir söz olması da eski Türkler’deki ‘tul/dul’un yalnızca erkeğin vefatıyla ilgili bir süreci tanımlıyor olmasından kaynaklanıyor olmalıdır. Öbür taraftan birçok antik muharrir köle(ler) (doulos) ile Türklerdeki bir cenaze uygulaması olan tul/dul ortasında bir benzerlik kurar; fakat, elbette bu benzerlik kavramsal manadadır.

Bir mezar yapısına ilişkin kabartmada hanımın
mücevher kutusunu tutan bir bayan köle (MÖ 100).

‘BİRÇOK ARAÇLAR DEĞERİNDE BİR ARAÇ…’

Aristoteles Siyaset isimli yapıtında “Köle, diğer rastgele bir uşak üzere canlı bir yaratık olduğu için, birçok araçlar pahasında bir araçtır. Zira, her aracımız, Daidalos’un yaptığı heykeller ya da ozanın ‘kendiliklerinden tanrıların toplantısına girerler’ dediği Hephaistos’un tekerlekli sehpaları üzere, biz söyleyince ya da gerektiğini kendisi görerek işlerini yerine getirebilseydi — diyelim, dokuma tezgâhının mekiği resen gidip gelse, lirin mızrabı
kendiliğinden çalsaydı, o vakit ne yapımcıların personele gereksinmesi olurdu ne de efendilerin köleye” der.

Homeros, Troya Savaşı’nı anlattığı destansı yapıtı İlyada’da yenilmek üzere olan Troyalı Aeneas’ı savaş alanından çekip alan Apollon’un onun yerine koyduğu, Aeneas’ın tıpkısı bir yapma adamdan bahseder:

“Gümüş yaylı Apollon yaptı Aineias’ın tıpkısını,
Yaptı aynı silahları kuşanmış bir adam.
Troialılarla tanrısal Akhalar bu yapma adamın çevresinde
Sığır derisinden güzel çemberli kalkanlarını
Paraladılar birbirlerinin göğüsleri üzerinde.” Homeros, İlyada 5:449-453

Yine İlyada’nın ilerleyen kısımlarında Homeros, bu sefer ilahların demircisi
Hephaistos’un iki yardımcısından bahseder bize:

“Efendilerine yardım ediyordu altından iki uşak,
Bunlar benziyordu canlı kızlara.
Akıl vardır onların içinde,
Sesleri vardır onların, güçleri,
Ölümsüz tanrılar vermiştir onlara iş görme gücü.
Efendilerinin iki yanında gidiyordular seke seke.” Homeros, İlyada 18: 416-421

‘GECELİ GÜNDÜZLÜ ÇALIŞARAK VÜCUTLARINI ÇÜRÜTÜRLER’

Bu satırlarda anlatılan ‘adamlar ve kadınlarla’, yaşayan şahıslardan çok, yaşayanların yerine geçen kuklalarından (!) bahsedilmektedir. Elbet bu kuklalar sahiplerinin meskeninde, onların yerine geçip, onların yapması gereken işleri yapan köleler olarak karşımıza çıkar. Öbür taraftan, kölelerin antik uygarlığa yaptıkları katkılar, günümüzdeki makinaların hayatımıza yaptıkları katkılarla karşılaştırılabilir; zira antik devirde köle demek, istenildiğinde alınıp satılabilen, ömrünü tüketinceye kadar hizmet eden ve fonksiyonunu tamamlayınca bir kenara atılabilen bir mal demekti.

Şüphesiz köle kümeleri ortasında en zoru madenci bir köle olmak yahut madenlerde kölelik yapmaktı. Bu zorluğu girişte bahsettiğimiz madenci köle Lesis’in mektubu aslında göstermekte, fakat antik müelliflerden olan ve yapıtını MÖ 60-30 yılları ortasında yazan Diodoros Siculus’un şu satırları da bu açıdan zikredilmeye pahadır:

“Maden köleleri efendilerine büyük çıkarlar sağlamaktadır; fakat bunlar geceli gündüzlü yeraltında çalışarak bedenlerini çürütürler. Birçok, oradaki berbat şartlar yüzünden ölmektedir. Onların işinde paydosa ve dinlenmeye yer yoktur. Onlar, şeflerinin düdüğü ile bahtlarına katlanmaya zorlanmakta ve bu sefalet içinde ömürlerini tüketmektedirler. Lakin yeniden de kimileri bu eziyetten kurtulma umudunu yitirmezler ve uzun müddet direnirler. Katlandıkları eziyetlere bakılırsa, vefat onlar için daha makbuldür.”

Diğer taraftan madenlerde çalışan kölelerin yazgısı de meçhuldü. Birçoğu yeraltında prangalar içinde, güneş ışığından ve pak havadan mahrum olarak çalışıyordu. MÖ 413’te Sicilya’ya yapılan ve bir felaketle sonuçlanan sefer sırasında, bir Atina ordusu Romalılar tarafından ele geçirilmiş ve Atinalı 7 bin savaş mahkumunun tümü Sirakuza taş ocaklarında çalışmaya zorlanmıştı. Ne var ki kaidelerin zorluğundan ve kötülüğünden, vakitle onlardan biri bile hayatta kalamadı.

Maden personelliği için özel bir yetenek gerekmediğinden, bu işte daha çok savaş esirleri kullanılmakta; bunun yanı sıra mahkemeler de özgür yahut köle olsun, hata işleyen şahısları madenlerde çalışmaya mahkûm edebilmekteydiler. Ayrıyeten, bu cins köleliğin zorluğunu gösteren bir diğer öge da maden ocakları üzere ağır işlerde çalışan kölelerin büyük bir kısmının azat edilmelerinin çok mümkün olmamasıydı.

Diğer taraftan madenci köleler ortasında işin teknik bölünüşü de gözlemlenebilir. Metalürji atölyelerinde kimileri demiri döverken, bazıları işliyor, bazıları de su veriyordu. Yapımevlerinde hem köle hem de özgür emekçi kullanılırken, maden çıkarma işlerinde sadece köle kol gücü kullanılıyordu. Yunanistan’ın Attika bölgesindeki ünlü Lavrion madenleri ve burada çalıştırılan köleler, antik çağdaki madenci köleler ve kuralları konusunda en hoş örneklerden biridir. Buradaki köleler 40 metre derinliğe kadar iniyorlardı ve kuyulardan, kayalara oyulmuş yatay galerilerle gümüş madenlerine gidiliyordu. Her galeriyi on iki saatte bir değiştirilen madenciler kazmayla açıyorlardı; böylelikle 24 saat çalışarak ayda lakin 10 metre ilerlenebiliyordu. Bel ve kürekle çıkartılan maden bir sepete konup, galerilerden kuyu ağzına sürükleniyordu; galerilerin yüksekliği bir metreyi geçmediği için bu işi daha çok çocuklar ve yeniyetmeler yapıyorlardı. Sepetlerdeki maden, kölelerin çalıştırdığı vinçler yardımıyla üst çıkartıldıktan sonra değirmentaşları ve dibeklerde ufalanıyordu. Bayan ve çocuklar, gümüşü kurşundan ayırmak için, içinden suyun aktığı mermer havuzlarda madeni yıkıyorlardı. Maden büyük fırınlarda eritiliyor, ince uzun külçeler halinde dökülüyor, çocuk ve yaşlı köleler tarafından demet halinde bağlanan külçeler katır sırtında Atina’ya gönderiyorlardı. Preslenerek levha haline getirilen kurşuna köle sahibinin damgası vuruluyordu. Kömür ve ısınma odununu Lavrion madenine göndermek için yol döşenmişti. Küme halinde çalışan köleler, bilhassa Lavrion gümüş madeninde çalışanlar, berbat şartlar altında yaşarlardı.

Siyah figür tekniğinde yapılmış bir kylix
(şarap kadehi) üzerinde, çıkardığı madeni
sepete dolduran bir madenci köle (MÖ 490)

Madencilik tarihin her kademesinde, her vakit hayli kârlı bir faaliyet olmuştur ve antik Yunanistan da bu bahiste bir istisna değildi. Madencilikten elde edilen kârlar, madenlerde çalışmanın riskleri kadar büyüktü ve bu nedenle de Atinalıların bu kadar tehlikeli bir
iş için köle çalıştırmaları şaşırtan değildir. Yalnızca gerçek madencilik faaliyetinden değil,
aynı vakitte köle emeği sağlayabilenler, yani köle satıcıları tarafından da büyük kârlar
elde edilmişti. MÖ 5. yüzyılda siyasetçi ve general Nicias’ın madenlerde çalışması için bin
kadar köle sağladığını, yılda 10 talent, yani sermayesinin yüzde 33’üne denk bir gelir elde
ettiği antik kaynaklarda belirtilmektedir.

Konukları karşılama merasiminde, iki konuğa şarap servisi yapan köleleri tasvir eden bir mozaik, Tunus’tan (MÖ 3. yy. ortası). Tasvirlerde köleler giysi kuşamları (kısa bir tunik) ve kısa saç kısımlarıyla de başka figürlerden ayrılırlardı.

BAŞKA TÜRLÜ BİR KÖLELİK

Antik Yunan’da MÖ 7. yüzyılda köle sayısında artış meydana gelmiştir. Bunun en kıymetli sebebi gelişen Yunan endüstrisidir. Makineleşmenin olmadığı bu sistemde kol gücüne muhtaçlık vardır ve işte bu üzere sebeplerden ötürü da köle Eski Yunan’da göz gerisi edilemeyecek bir olgu olarak ortaya çıkmıştır. Hakikaten üstte, kölelerin antik uygarlığa yaptıkları katkıların, günümüzdeki makinaların ömrümüze yaptıkları katkılarla karşılaştırılabileceğini belirtmiştik. Fakat antik periyotta köle makinenin kendisi iken (hatırlayın sahibinin yerine geçen bir kukla/makine-tul/dul idi), günümüzde ve gelecekte bu, robotlara karşılık gelmektedir. Bu noktada robot sözünün TDK sözlüğündeki manasına baktığımızda; “1. isim Belirli bir işi yerine getirmek için manyetizma ile kendisine çeşitli işler yaptırılabilen otomatik araç. 2. isim, mecaz Başkasının buyruğu ile iş yapan, kendi akıl ve iradesini kullanmayan kimse” manalarına geldiğini görmekteyiz. Aslında her iki mana da antik devirdeki köleleri tanımlamaktadır adeta, yani douloi’u.

“Soma’da Can” 2020. Seramik, ahşap, taş. Sanatçı: Ceren Baykan.

Günümüzde ise emeğiyle ömrünü sürdürmek için üretim sürecinin bir modülü haline gelen insan, öbür cinste bir köleliğin konusu olmaya başlamaktadır. Davranışsal olarak her iki manasıyla da bir robottan farkı olmayan günümüz insanı, ömrünü devam ettirebilmek için vaktini, emeğini ve hatta vücudunu işverenine/sermayeye (sahip) para karşılığı rehin bırakmakta, kişisel borçlanmalar ile de bu kaçınılmaz hale gelmekte yahut getirilmektedir. Bunun en net örneğini, bugün ülkemizdeki neoliberal iktidar siyasetleri sonucu topraklarından kopartılan milyonlarca üreticinin, kentlerde düşük fiyatlı, garantisiz ve tehlikeli iş şartlarında çalışmaya başlaması oluşturmaktadır. İşinden edilen fakir çiftçiler kentlerde ya işsizler ordusuna katıldı ya da ucuz işgücü haline getirildi. Kırsal alanlarda tarım toprakları maden ve taş ocaklarıyla doldu. Tarımdan kopartılan çiftçilere dayatılan tek çalışma alanı da bu teminatsız iş alanları oldu. 13 Mayıs 2014’teki maden faciasıyla gündeme gelen Soma kömür madenleri de topraklarından koparılmış bu çiftçilerin, neredeyse antik devirdeki kadar güç ve ilkel kurallarda, aç kalmamak için çalıştığı, hatta çalışmak zorunda bırakıldıkları teminatsız alanlardan birisiydi. Somalı maden çalışanları 13 Mayıs öncesinde de 100’er lira karşılığında sendikaya üye yapılmışlar ve
sendika seçimlerinde ellerine tutuşturulan kapalı zarflarla zorla oy kullanmışlardı. Diğer bir tabirle Somalılar, toplu mukaveledeki haklarını bile bilmeyen maden emekçileri yahut öbür bir tabirle köleleriydi.

Makineleşmeyle birlikte, insanın ve emeğin de makineye dahil edildiği ve hatta makineleştirildiği bir periyotta, insanın durumu, Aristoteles’in kölelik kurallarından biri olarak yaptığı “İnsan da olsa, mülkün bir parçası olan kişi başkasına aittir.” tarifi içerisinde yer alır. Bugünün insanı teknolojik yahut toplumsal her türlü makinenin yani mülkün içinde yer almaktadır. Karşılığında bir fiyat yahut maaş alması onun köle niteliğini değiştirmemekte, zira hayat ve çalışma koşulları uyguna gerçek değişmediği üzere, aldığı ücret/maaş vergi, borç üzere sistemlerle dönüştürülmektedir. Unutmamak gerekir ki, Antik
Çağ’da da bilhassa madenci köleler diğerlerine kiralanıyor yahut fiyat karşılığı çalışmalarına müsaade veriliyordu; lakin aldığı fiyat kölenin değil, onun sahibinin oluyordu.

Solda: Yunanistan’ın Korint kentinde bir madende çalışan madenci köleler (MÖ 5. yy.)
Sağda: Günümüz maden emekçileri.

Bitirirken, tahminen de insanlığın kölelik tarihini özetleyen İhsan Ünlüer’in ünlü
Spartaküs isimli şiirini burada anmak yerinde olacaktır. Köleden serfe, serften çalışana aslında medeniyetin, vakitle ismi değişse de kölelerin omzu üzerinde nasıl yükseldiğini anlatır bize bu şiir:

SPARTAKUS

Spartakus‘tu adım!
ve kara Afrika‘dan zenci köleler taşıyan
Amerikan gemilerinde forsaydım.
Çin Duvarı‘nın çamurunu,
Mısır piramitlerinin hamurunu ellerimle kardım.
ve her yıkılışında Babil kentini ben onardım.
Hanibal “Ahırlarımı iyi temizle” dedi bana.
Bendim,
Ortaçağ Derebeyleri‘nin tarlasını süren,
sığırlarını güden
ve ellerimle ördüğüm kale duvarlarının üstünde,
Barbunya Şövalyesi‘nin oklarıyla ölen,
satın alınan,
öldürülen bir köleydim ilkin;
sonra adım ‘serf’ oldu.
ve sonra canımı bağışlayan yasalar kondu.
Atını tımarladım Sezar‘ın,
ve aslan yürekli Rişar‘ın,
uğruna öldüm Kral Septim Sever‘in;

Septim Sever‘se beni hiç sevmedi hiç.

*Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Arkeoloji Bölümü